मानवी जीवनातील समाजाचे महत्त्व आणि त्याचा प्रत्येक पैलूवर होणारा प्रभाव लक्षात घेऊन आपण हे समजू शकतो की, मानव ज्या समाजात राहतो त्या समाजाचा एक भाग म्हणून स्वतःला ओळखू लागतो. तो यापुढे केवळ एक प्राणी नाही तर एक सामाजिक प्राणी म्हणून ओळखला जातो. त्यामुळे मानवाची निसर्गाने निर्माण केलेली वैशिष्ट्ये, आणि समाजाने त्यात केलेला बदल हे समजणे आणि वेगळे करणे जवळजवळ अशक्य होऊन बसते. कारण ते खूप खोलवर गुंतलेले आहेत आणि मानवी अस्तित्वाचा अविभाज्य भाग बनले आहेत.

मानवी अस्तित्वाचे विविध पैलू आणि क्षमता प्रत्यक्षात समाजातूनच तयार होतात आणि समाजच त्याचे प्रशिक्षण देतो. ’समाजीकरणाची प्रक्रिया’ हा या प्रबोधनाचा मुख्य स्रोत आहे. विविध सामाजिक घटकांच्या सोबतीने सतत आणि हेतुपुरस्सर परस्परसंवादासह , मानव विविध सामाजिक तथ्यांचे निरीक्षण करतो, जुळवून घेतो, आंतरिक बनतो आणि क्षमता आत्मसात देखील करतो. सामाजिक परस्पर संवाद आणि समाजीकरणाच्या सततच्या खोल प्रभावामुळे आणि नैसर्गिक काय आहे आणि समाजातून मानवाने काय स्वीकारले आहे, याविषयीच्या समजाच्या अभावामुळे, त्याच्या जगण्याच्या गरजांबरोबरच, तो त्याच्या सामाजिक गरजा देखील विकसित करतो. या गरजा त्याच्या आयुष्यात खूप महत्त्वाच्या ठरतात.

अशा अनेक सामाजिक गरजांमध्ये मानवी भाषा, मानवी रूढी, लोक पद्धती, परंपरा, मानवी विचार प्रक्रिया, सामाजिक अपेक्षा, सामाजिक एकता, मानवी सामाजिक ओळख इत्यादींचा समावेश होतो. वरील गरजांपैकी सर्वात महत्वाची गरज म्हणजे लिंग/लैंगिक ओळखीची गरज.

लैंगिक ओळख म्हणजे एखाद्याचे जैविक लिंग जाणून घेणे आणि त्याबाबतीतले, व्यक्तिनिष्ठ समाजात भिन्न लिंगांभोवती फिरणारे सामाजिक विचार आणि संकल्पना ठरवणे. माणसाला इतर प्राण्यांसारखं केवळ जैविकदृष्ट्या नर किंवा मादी असणे पुरेसे नाही. सामाजिक ऐक्य आणि समजव्यवस्थेत समाजाने पुरुष आणि स्त्रीच्याबद्दल काही संकल्पना, समज विकसित केलेले आहेत. या संकल्पना जन्मजात लिंगाच्या तुलनेत अधिक जटिल, भिन्न आणि संकल्पनात्मकपणे गुंतलेल्या असतात.

त्यामुळे स्त्री होणे म्हणजे मातृत्व, प्रेम, कोमलता, जबाबदारी, नाजूक, सहनशील, दयाळू असे समजले जाते तर पुरुष म्हणजे बलवान, निर्भय, पितृत्व, जबाबदारी, शूर, धैर्यवान, वर्चस्व, कमी भावनिक, लढाऊ भावना, तीव्र इ. अशी समाजाची संकल्पना असते. खोलवर विचार केला तर एक लक्षात येतं की स्त्री आणि पुरुष असण्याची ही वर्णने खरंतर समाजाने ठरवलेल्या संकल्पना आहेत. कालौघात त्या दृढ होत जातात, घट्ट मुळे रोवतात. आणि मुख्य म्हणजे त्यांचा आणि जन्मतः प्राप्त झालेल्या लिंगाचा व्यावहारिकदृष्ट्या फारसा संबंध नसतो!

यातून आपल्याला हे लक्षात येईल की जीवनाच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूवर प्रभाव टाकणारी आणि निर्णायक ठरणारी लैंगिक ओळखची संकल्पना ही मानवाने सामाजिक गरजेपोटी निर्माण केलेली आहे. निसर्गनियमाशी त्यांचा संबंध नाही. आपल्या जन्मानंतर आपल्याला आपल्या जैविक लिंगानुसार लैंगिक ओळख मिळते आणि समाजातून मिळणारे प्रशिक्षण, समजुती यातून मानवाची जडणघडण होत राहते. त्या त्या समाजातील विशिष्ट लिंगांभोवती फिरत असलेल्या विविध संकल्पना आणि कल्पना व्यक्ती आत्मसात करते. त्यातूनच व्यक्तीची ओळख, तिने कसे असावे, वागावे, काम काय करावे हे ठरत जाते.

वास्तव आणि संकल्पना यातील फरक जेव्हा जाणवतो तेव्हा या कल्पनांचे पोकळ आणि बाह्य स्वरूप, त्यांचे लादलेले स्वरूप लक्षात येऊ लागते. तथाकथित सामाजिक व्यवस्था, एकता आणि कल्याण यांच्या अनुषंगाने मानवी मनावरील या बोजड संकल्पना आणि कल्पनांमध्ये असलेल्या विविध सामाजिक दुष्कृत्यांचे मूळ कारण आपल्याला समजू लागते. महिलांवरील हिंसाचार, पितृसत्ता, सामाजिक व्यवस्थेच्या नावाखाली मूलभूत हक्क नाकारणे, विषमता, विषारी लैंगिक अराजकता, ऑनर किलिंग, तृतीय किंवा इतर लिंगांचा स्वीकार न करणे इत्यादी , या कठोर सामाजिक कल्पना आणि लैंगिकतेच्या संकल्पनांचे परिणाम आहेत हे आपण समजून घेतले पाहिजे !!!!

या चिंताजनक सामाजिक समस्या आपल्याला अनेक मूलभूत प्रश्नांचा परत परत विचार करायला लावतात. खरंच समाज आणि समाजजीवन हे मानवी जीवनासाठी आवश्यक आहे का? जर हो, तर का? आम्ही त्यात योगदान कसे देतो? मानवी समस्यांची वेगवेगळी वैज्ञानिक कारणे कोणती आहेत? या समस्या प्रत्यक्षात कशा आल्या? मानवी समाज जन्मतःच समस्याप्रधान होता का? की त्यांना काही अन्य कारणे जबाबदार आहेत? जर समाज मानवाने बनवला असेल, तर त्यातील सर्व सामाजिक घटकांना समानता आणि समान आदर देण्यात आपला समाज का अपयशी ठरला आहे? जर आपण सर्वांनी सामाजिक जाणिवेसाठी योगदान दिले, तर आपण असमाधानी आणि अन्यायी समाज का निर्माण केला? आणि जर आपणच समाज बनवणारे आहोत, तर मग आपण न्याय्य आणि आदरयुक्त समाज का निर्माण करू नये? जर आपणच लैंगिक ओळख निर्माण केली असेल, तर अधिक समावेशक आणि न्याय्य समाजासाठी आपण स्वतः त्यात सुधारणा का करू शकत नाही?

या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी आणि संघर्षाची वैज्ञानिक आणि योग्य दिशा मिळवण्यासाठी, मानवी समाजशास्त्राची खोलवर समज असणे आवश्यक आहे. यातून आपल्याला मानवी समाजातील वस्तुस्थिती, त्याची उत्पत्ती, उत्क्रांती, वैज्ञानिक साधने आणि परिणामाभिमुख वैज्ञानिक शोध, याबद्दल खोलवर चिंतन करता येते. समाजशास्त्राची जाण आपल्याला योग्य विचारसरणी निर्माण करण्यास आणि अधिक चांगली आणि अधिक उत्पादक उत्तरे शोधण्यास मदत करेल.